W dokumencie, znanym jako
"Memoriał w sprawie kopalnictwa rud ołowiu i srebra na Śląsku" Abt przekazał
królowi informacje dotyczące możliwości wznowienia eksploatacji cennego kruszcu czyli
galeny w dawnym zagłębiu rudnym na Górnym Śląsku, w okolicach Tarnowskich Gór.
Złoża zostały ocenione przez Abta jako bardzo bogate. Prusy wówczas rozbudowywały
potęgę gospodarczą i militarną, pretendując do miana najważniejszego z europejskich
mocarstw. Ołów i srebro były cennymi surowcami. Ze srebra bito monety a ołów
wykorzystywano w przemyśle wojennym. Ówczesny władca Prus jako człowiek rozważny po
kilkuletnim zaledwie wahaniu podjął decyzję o eksploatacji.
W 1783 roku rozpoczęła działalność Królewska Kopalnia Srebra i Ołowiu "Fryderyk",
będąca własnością rządu. Była to
pierwsza na kontynencie europejskim kopalnia, w której zainstalowano maszynę parową do
odwadniania pokładów rudy. Wysoki poziom zwierciadła wód podziemnych sprawił, że
złoża te nie zostały wyeksploatowane wcześniej.
Tarnowskie Góry były ośrodkiem
górnictwa srebra i ołowiu od co najmniej XIII wieku a źródła historyczne podają że
właśnie woda była główna przyczyną upadku eksploatacji pod koniec XVIII wieku.
Trudno ustalić kiedy rozpoczęło się wybieranie rudy. Źródła archeologiczne
sugerują, że w okresie kultury łużyckiej eksploatowano z tutejszych, łatwo
dostępnych (odkrywkowych) złóż ołów i srebro.
Maszynę parowa do odwadniania sprowadzono z Anglii w 1787
roku. Zainstalowano ją na jednym z szybów wodnych kopalni. Oprócz niej wydrążono
kilkadziesiąt kilometrów sztolni odwadniających złoża. W ten sposób rozwiązano
problem udostępnienia złóż do eksploatacji. Dla Śląska rozpoczął się tym samym
okres wzmożonego rozwoju przemysłowego a zwłaszcza rozwoju przemysłu wydobywczego.
Kopalnia "Fryderyk" była jedna z najnowocześniejszych w Europie. Rozpoczęcie
eksploatacji na wielką skalę spowodowało szereg zmian w krajobrazie okolic Tarnowskich
Gór. Obszar dotąd rolniczy stał się bowiem terenem robót górniczych. Drążono wiele
nowych szybów górniczych, pojawiła się następna innowacja techniczna, która stała
się znaczącym akcentem w krajobrazie - wieża wyciągowa z kołowrotem na szybie. W
obrębie terenów będących własnością kopalni powstało 225 szybów. Zaczęto
budować nowe drogi, regulowano rzeki, powstawały robotnicze osady tzw. "kolonie".
Najważniejsze zmiany zachodziły w rzeźbie terenu. Powstawały bowiem różnej
wielkości hałdy, zapadliska i niecki osiadań.
Poprzednia faza eksploatacji tzw. gwarkowskiej z XVI i XVII wieku pozostawiła po sobie
małe, za to bardzo liczne pierścieniowate w kształcie hałdy zwane warpiami. Otwór
szybu znajdował się wewnątrz tego pierścienia. Warpie zajmowały duże tereny - o
powierzchni do kilkudziesięciu ha. W czasie poprzedzającym budowę kopalni wiele z tych
terenów zostało zniwelowanych. Na ich miejsce wkroczyły z czasem pola uprawne, łąki,
pastwiska a szyby zasypano.
W czasach działalności pruskiej kopalni na polach znowu
pojawiły się niewielkie hałdy na planie koła lub owalu i wysokości nie
przekraczającej 3 m. Były to hałdy ze skały płonej pochodzącej z drążonego szybu.
Oprócz małych hałd powstawały w tym czasie i
większe - jak chociażby największa na tym terenie hałda przy płuczce kopalni
"Fryderyk". Hałda ta istnieje do dziś. Znajduje się ona w osadzie Segiet,
wchodzącej w skład Tarnowskich Gór. Odległość do centrum miasta wynosi ok. 4 km a
Kopalnia Zabytkowa jest w odległości 1,5 km.
Hałdę otaczają pola, łąki i sady. Prowadzą do niej polne drogi. Sąsiaduje z
kopalnią odkrywkowa dolomitu i piaskownią. Dostać się do niej można dojeżdżając
kolejką wąskotorową z Bytomia lub Tarnowskich Gór do stacji "Kopalnia Zabytkowa"
i dochodząc na piechotę. Po drodze (jadąc od Bytomia) widać ja z okien pociągu, po
lewej stronie.
Hałda znajduje się w miejscu, gdzie niegdyś stała
płuczka, na której sortowano przywożoną rudę. Powstała z okruchów triasowej,
wapiennej skały zwanej dolomitem kruszconośnym, który został oddzielony od galeny na
płuczce w trakcie sortowania urobku. Przywożoną rudę rozbijano młotami na drobne
okruchy, następnie zsypywano do zbiorników z wodą i przepłukiwano. Ziarna galeny są
cięższe od okruchów dolomitu i zostawały w zbiorniku. Proces ten powtarzano
kilkakrotnie aż do wypłukania najdrobniejszych okruchów rudy. Na hałdę trafiał zatem
dolomit pozbawiony galeny i bardzo rozdrobniony. Płuczka działała około 120 lat i tak
długo narastała też hałda.
Ma kształt
o płaskim wierzchołku i dość stromych zboczach. Zachodnia część hałdy ma
wyrównana powierzchnię. Część południowa jest niższa, tworzy ja wiele
nieregularnych wzniesień. Ma 17 m wysokości i dzięki temu jest świetnym punktem
widokowym. Mimo że jest tworem sztucznym obecnie kształtują ją procesy naturalne: na
zboczach powstały liczne wcięcia erozyjne i stożki zwietrzeliny u ich podnóża. Dobrze
je widać na zboczach północnych i zachodnich, które są najbardziej wyeksponowane na
oddziaływanie deszczu, śniegu i wiatru.
W jej sąsiedztwie są dwa świetliki sztolni odwadniającej nazwanej przez Prusaków
"Sztolnią Fryderyka". Obecnie nosi imię Tadeusza Kościuszki.
Przez wiele dziesiątek lat narastania hałdy
nieustępliwie wkraczała na nią roślinność. Na najstarszych, południowych
fragmentach szata roślinna jest najbogatsza. Ku zachodowi i północy pokrywa roślinna
staje się mniej zwarta a jej skład gatunkowy jest uboższy. Najwięcej roślin rośnie u
podnóża, gdzie gromadzi się najdrobniejszy materiał i jest najwięcej wilgoci. Hałdę
porastają rośliny wapieniolubne miedzy innymi pachnąca macierzanka, świetlik lekarski,
poziomki, dzika marchewka i małe goździki. Rosną rośliny łąkowe - w tym wiele
ziół: krwawnik, babka lancetowata, chaber driakiewnik, tymotka Boehmera. Rośnie tu
także sporo sosenek i brzóz. W części południowej roślinność jest najbogatsza.
Występują tam zagajniki lipowe z okazami jarzębin, wiązu górskiego, świerka. Na
wielu hałdach rosną także dziewięćsiły bezłodygowe, będące pod ścisłą ochrona
gatunkową. Ponieważ można je spotkać już w niedalekim kamieniołomie "Blachówka"
to być może niedługo pojawia się i tutaj. Dziewięćsiły bowiem to gatunki tzw.
pionierskie, zasiedlające niegościnne i kamieniste siedliska. Samoistne pojawianie się
roślin na terenach dotąd nieporośniętych nazywa się spontaniczna sukcesją
roślinności.
Hałda sąsiaduje z lasami Segietu, gdzie między innymi znajduje się
rezerwat starodrzewu bukowego, porastającego 300 letnie warpie. Można się spodziewać
ze w ciągu kilkudziesięciu następnych lat skład gatunkowy roślin na hałdzie wzbogaci
się o wiele gatunków roślin i powstanie wiele biotopów podobnych do tych chronionych w
rezerwacie.
W czasie ostatniej wojny hałdę włączono w system linii
obronnych Śląska. Świadczy o tym przebieg linii stanowisk strzeleckich na tym obszarze.
Jako najwyższe wzniesienie w okolicy stała się dobrym stanowiskiem obronnym i
strzeleckim. Wybudowano stanowiska strzeleckie, wykopano rowy i nasypy z których część
się jeszcze zachowała.
Krajobraz otaczający hałdę to łagodne, triasowe kulminacje Płaskowyżu Tarnowickiego oraz
utwory wodnolodowcowe ostatniego na tych terenach zlodowacenia. W połowie stoki dolin
zajmują pola uprawne i łąki. Wzniesienia porośnięte są lasami głównie mieszanymi i
szpilkowymi lub zajęte pod zabudowę jednorodzinną. Domy są otoczone rozległymi
sadami. Na polach i łąkach otaczających hałdę widać pozostałości po licznych
szybach górniczych i niewielkich odkrywkach rud żelaza. W samej osadzie Segiet było
ponad 20 szybów. Dzisiaj zaznaczają się wśród łąk i pól jako niewielkie okrągłe
hałdy i płytkie zagłębienia o płaskich dnach. Czasami są wypełnione wodą. .Warpie
szybów porasta czeremcha, dzika róża, lipy, brzozy i drzewa owocowe. Szyby te należą
do kopalni Fryderyk. Kilka z nich zostało zaadoptowanych na potrzeby "Kopalni
Zabytkowej". "Anioł" jest głównym szybem z zamontowaną maszyną wyciągową z
"Żmija" i "Szczęść Boże: to szyby wentylacyjne. Niedaleki szyb "Staszic"
jest szybem wodnym. Znajdujące się tam zabudowania (między innymi hala maszyny parowej)
to już zabytki techniki. Antropogenicznymi akcentami tego krajobrazu są zespoły
kamieniołomów kopalni dolomitów eksploatowana "Sucha Góra" i będący użytkiem
ekologicznym czyli terenem chronionym nieczynny kamieniołom "Blachówka". Na
południe od kamieniołomu "Sucha Góra" jest eksploatowana piaskownia.
Obecny krajobraz ziemi tarnogórskiej kształtował się od
wielu wieków. Charakterystyczne jest że działalność człowieka w tych stronach od
początku była nastawiona na pozyskiwanie kopalin. W efekcie powstał bardzo ciekawy
zespół krajobrazowy, gdzie najwyższymi wzniesieniami są hałdy a zagłębienia i
niewielkie warpie tworzą bardzo urozmaiconą rzeźbę.
Hałda wraz z otaczającymi ją szybikami powinna
się stać obiektem chronionym. Jest nieodłącznym elementem krajobrazu okolic
Segietu. Stanowi punkt widokowy i miejsce spacerów i wypadów za miasto dla mieszkańców
Bytomia i Tarnowskich Gór. Jest pozostałością dużego i bardzo nowoczesnego jak na owe
czasy kompleksu przemysłowego - kopalni, płuczki, cementowni i huty, które
funkcjonowały tu przez koniec XVIII, cały XIX i na początku XX wieku.
Pamiątkami oraz dokumentem przeszłości i świetności
przemysłowej ziemi tarnogórskiej są Kopalnia Zabytkowa, obiekty szybu wodnego
"Staszic", Sztolnia Czarnego Pstrąga (fragment sztolni Fryderyka). Do tego zespołu zabytkowych obiektów należy
włączyć dolomitową hałdę w osadzie Segiet . Konsekwencją drążenia sztolni,
szybów i chodników, pozyskiwania rud metali jest powstawanie zwałowisk płonej skały.
Są nieodłącznym elementem krajobrazu terenów, gdzie odbywała się eksploatacja
surowców mineralnych. Jeżeli dokumentujemy historyczno - przemysłowy krajobraz tej
ziemi chroniąc kopalnie, szyby i sztolnie nie może zabraknąć tak oczywistego elementu
jakim jest hałda. Rezerwat buczyny i starego górnictwa "Segiet", kamieniołom
"Blachówka", Kopalnia Zabytkowa i szyb "Staszic" a także hałda i zespół
otaczających ja szybików mogłyby stworzyć interesujący zespół krajobrazowy, który
udokumentuje niegdysiejszą świetność górnictwa i będzie ilustrował etapy jego
rozwoju. Będzie to również atrakcja turystyczna i obiekt o walorach dydaktycznych.
Bałkańska księgarnia
Potrzebujesz sprawdzonego przewodnika po krajach bałkańskich? Poszukujesz niezawodnej mapy? Polecamy książki, przewodniki i mapy wprost od wydawcy!
Podróżuj bezpiecznie!
Każdy wyjazd wiąże się z potencjalnym zagrożeniem. Bezpieczeństwo osobiste, ubezpieczenia, podróż samochodem, pociągiem, samolotem Sprawdź!
Bałkańskie rytmy
Kręcą Cię bałkańskie klimaty? Posłuchaj utworów, które przeniosą Cię w niesamowity świat dźwięków i poezji. Teledyski, teksty oraz tłumaczenia bałkańskich utworów.